Browar "Nussbaum" we Wrocławiu

[Piwowar]

Niedawno podarowałem pewnemu początkującemu kolekcjonerowi butelkę browaru "zum Nussbaum" i obiecałem napisać mu kilka słów na temat historii tego zakładu. Zacząłem szperać w moim archiwum i okazało się, że informacji jest więcej niż się spodziewałem.

Historia browaru „zum Nussbaum“ we Wrocławiu

Historia browaru „zum Nussbaum” to właściwie historia wielu piwowarów i co najmniej trzech przedsiębiorstw zajmujących się warzeniem piwa. Pierwotnie karczma „zum Nussbaum” znajdowała się we Wrocławiu pod adresem Schmiedebrücke 20. Dzisiaj jest to ulica Kuźnicza. Data powstania tej karczmy jest na razie owiana mgłą tajemnicy, a pierwszy karczmarz, którego udało mi się ustalić w tym miejscu nazywał się C. A. Klose. Prowadził on karczmę w latach sześćdziesiątych XIX stulecia, a być może już wcześniej. Klose należał do cechu karczmarzy. W roku produkcyjnym 1868/1869 przerobił na piwo 881,75 cetnarów słodu. Trudno określić wielkość produkcji jego karczmy w tym okresie, ponieważ nie wiemy dokładnie jakie piwa warzył i w jakich proporcjach. Dzięki przystosowaniu browaru do produkcji piw leżakowych, udało mu się w kolejnych latach znacznie powiększyć produkcję piwa. W roku 1871/72 zużył 2.466,6 cetnarów. Tutaj możemy już nieśmiało spekulować, że z jednego cetnara warzył średnio dwa hektolitry piwa, więc produkcja mogła sięgnąć 5.000 hl. W kolejnym roku (1872/73) zużył 2.893,6 cetnara słodu, w roku 1877/78 już tylko 2.082 cetnarów. W tym roku ślad się urywa i dopiero w roku 1884/85 jako właściciel karczmy przy Schmiedebrücke 20 pojawia się Wilhelm Zeisig. Zużywa on w tym roku 1.841 cetnarów słodu, w rok później 1.893 cetnary i w roku 1889/90 przekracza 3.000 cetnarów. W tym roku po raz pierwszy w moich źródłach pojawia się nazwa karczmy „zum Nussbaum”.

[Piwowar]

Koło 1890 roku Wilhelm Zeisig przekazał firmę swoim synom Eugenowi i Hermannowi. Ich piwa cieszyły się we Wrocławiu dużą popularnością. Nussbaum warzył najmocniejsze piwo leżakowe w mieście. Jego zawartość alkoholu wynosiła 5,93% vol.
W 1899 roku we Wrocławiu pojawił się piwowar Hermann Raupach i odkupił od braci Zeisig za cenę wynoszącą ponad milion marek karczmę „zum Nussbaum”. Cena była tak wysoka, że trudno sobie wyobrazić, aby zakupił tylko budynek widoczny na pokazanym tutaj obrazku. Wiadomo, że przy karczmie musiał znajdować się browar ze słodownią, które pewnie sięgały aż do przebiegającej równolegle Messergasse, dzisiejszej ulicy Nożowniczej. Ponadto do karczmy należał punkt wyszynku przy Kupferschmiedestr. 16, dzisiejszej ulicy Kotlarskiej.

[Piwowar]

Skąd Raupach miał tyle pieniędzy? Okazuje się, że zanim przyjechał do Wrocławia był przez długie lata głównym mistrzem cechu piwowarów i słodowników w Świdnicy i posiadał dobrze prosperujący browar w Boguszowie. Browar ten został założony w 1701 roku jako browar miejski. Podobno Hermann Raupach nabył go już koło 1850 roku i prowadził do 1899 roku jako „Stadtbauerei Hermann Raupach”. Tak naprawdę w źródłach potwierdzony jest jako właściciel tego przedsiębiorstwa od 1873 roku.
Poniższa ilustracja to już karczma "Nussbaum" po zmianie właściciela.

[Piwowar]

Zanim Hermann Raupach sprzedał swój browar w Boguszowie, rozbudował go i wyposażył w najnowsze zdobycze techniki. Modernizację przedsiębiorstwa zlecił wrocławskiej fabryce maszyn i urządzeń browarniczych braci Guttsmann. Firma Guttsmann w 1898 roku rozbudowała i zmechanizowała słodownię oraz zainstalowała sztuczne chłodzenie piwnic fermentacyjnych i leżakowych za pomocą kompresora amoniakalnego firmy Linde. W 1899 roku zbudowała nową warzelnię podgrzewaną parą na 30 cetnarów zasypu, z kadzią warzelną o pojemności 52 hl. Po zakończeniu prac modernizacyjnych Raupach sprzedał swój browar nowo założonej „Śląskiej Spółce Akcyjnej Piwowarsko- słodowniczej” w Kamiennej Górze.
Nie wiemy jakie zasługi Raupach miał dla Boguszowa, ale jeszcze zanim opuścił miasto, przyznano mu tytuł honorowego obywatela.

[Piwowar]

Nie wiemy też, czy Raupach od początku miał większe ambicje, czy po prostu na zakupionej posesji w centrum miasta nie było możliwości dalszej rozbudowy. W każdym razie w 1902 roku za cenę 332.000 marek zakupił położony przy Kletschkaustr. 33, dzisiejszej ulicy Kleczkowskiej, browar „Bergkeller”. Zakład ten nie był specjalnie duży, lecz jego położenie na peryferiach miasta dawało możliwość rozbudowy. Poza tym browar „Bergkeller” posiadał obszerne piwnice leżakowe i duży lokal restauracyjny. Jego wyposażenie zostało zainstalowane przez firmę braci Guttsmann, z którą Raupach współpracował od lat.

[Piwowar]

Nie wiadomo czy „Bergkeller” wcześniej był karczmą, niektóre źródła podają rok 1717 jako rok założenia browaru. Jako browar parowy warzący piwa dolnej fermentacji występuje po raz pierwszy w 1883 roku. Jego właścicielem był wtedy Oskar Friedländer. W pierwszym roku gospodarczym (1883/84)zużyto do produkcji piwa 3.094 cetnarów słodu, w roku następnym (1884/85) 3.440 cetnarów. Według przerobionego słodu wielkość produkcji musiała się kształtować w okolicach 6.000 – 7.000 hl piwa rocznie i wzrosła do końca XIX wieku do około 10.000 hl.
Oskar Friedländer w 1896 roku rozpoczął modernizację zakładu. Zakupione przed laty w firmie Neubecker w Offenbach nad Menem chłodnice ociekowe do brzeczki o wymiarach 1,5 x 2,5 m wymienił na nowe, wydajniejsze. W 1897 roku zamówił w firmie Guttsmann nową kadź warzelną oraz kadź zacierną, obydwie podgrzewane parą. Niestety nie doczekał się zakończenia prac modernizacyjnych, ponieważ jeszcze w tym samym roku zmarł. Jego spadkobiercy postanowili w 1898 roku założyć spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, która miała przejąć browar oraz restaurację. W tej formie zakład prosperował przez cztery lata, po czym postanowiono go sprzedać. Nabywcą był jak wiemy Hermann Raupach.

[Piwowar]

Raupach zakupił browar "Bergkeller" latem i już we wrześniu miał gotowe plany rozbudowy. Zaplanował między innymi centralę maszynową z napędem elektrycznym, chłodziarkę i maszynę do produkcji lodu sztucznego oraz nowoczesne filtry do uzdatniania wody. Zlecenie na wykonanie robót otrzymała ponownie firma braci Guttsmann. Należącej do browaru słodowni przy ulicy Teatralnej nie nabył, prawdopodobnie nie będąc nią zainteresowany. Rodzina Friedląnder postanowiła oddać ją w dzierżawę.

[Piwowar]

W początkowej fazie nie obeszło się oczywiście bez zgrzytów. Konflikt z pracownikami latem 1903 roku doprowadził nawet do bojkotu lokali szynkujących piwa Raupacha. Raupach po przejęciu browaru zaproponował pracownikom przejęcie dotychczasowego regulaminu pracy, który obowiązywał w browarze „Bergkeller”. Regulamin ten zakładał między innymi nieodpłatne wykonywanie godzin nadliczbowych, na które pracownicy przystali. Ponieważ winda do transportu zboża i słodu do znajdujących się na wyższych kondygnacjach magazynów nie była jeszcze gotowa, worki trzeba było tam wnosić po schodach. Kiedy w krótkich odstępach czasu dostarczono do browaru kilkadziesiąt cetnarów słodu, a następnie 80 cetnarów owsa, piwowar Runge odmówił pomocy przy wnoszeniu worków twierdząc że jest to praca dla woźniców, a nie dla piwowarów. Runge został dyscyplinarnie zwolniony, ale że należał do związu zawodowego, sprawą zajęła się sekcja piwowarska tego związku. Dla niej sprawa była jasna, właściciel browaru zwalnia zrzeszonych pracowników, aby na ich miejsce zatrudnić niezrzeszonych. Ogłoszono, że wszystcy pracownicy zorganizowani w związkach zawodowych mają omijać miejsca, w których szynkuje się piwo Raupacha. Z bojkotu zezygnowano na początku września, kiedy właściciele browaru dogadali się z pracownikami w sprawie godzin nadliczbowych. Od tąd każdy pracownik miał otrzymywać za każdą godzinę nadliczbową dodatkowe wynagrodzenie wysokości 50 fenigów.

[Piwowar]

Koło 1890 roku Wilhelm Zeisig przekazał firmę swoim synom Eugenowi i Hermannowi. Ich piwa cieszyły się we Wrocławiu dużą popularnością. Nussbaum warzył najmocniejsze piwo leżakowe w mieście. Jego zawartość alkoholu wynosiła 5,93% vol.
W 1899 roku we Wrocławiu pojawił się piwowar Hermann Raupach i odkupił od braci Zeisig za cenę wynoszącą ponad milion marek karczmę „zum Nussbaum”. Cena była tak wysoka, że trudno sobie wyobrazić, aby zakupił tylko budynek widoczny na pokazanym tutaj obrazku. Wiadomo, że przy karczmie musiał znajdować się browar ze słodownią, które pewnie sięgały aż do przebiegającej równolegle Messergasse, dzisiejszej ulicy Nożowniczej. Ponadto do karczmy należał punkt wyszynku przy Kupferschmiedestr. 16, dzisiejszej ulicy Kotlarskiej.

Okazuje się że część produkcyjna karczmy "zum Nussbaum" znajdowała się w całkiem innym miejscu. Raupach zakupił więc od braci Zeisig budynki przy Kuźniczej 20 i Kotlarskiej 16 oraz browar, który znajdował się przy Weinstrasse, dzisiejszej ulicy Zeromskiego.

[Piwowar]

Raupach podobnie jak już wcześniej w Boguszowie, starał się gdzie tylko mógł wspierać regionalnych przedsiębiorców. Z firmą Guttsmann, która rozbudowała browar współpracował od lat, wiedział więc czego może od tej współpracy oczekiwać. W 1907 roku zadeklarował oficjalnie, że wszystkie nowe beczki dla swojego browaru będzie zamawiał wyłącznie u wrocławskich bednarzy.

[Piwowar]

W 1909 roku Hermann raupach sprzedał położony przy Weinstraße nieczynny browar „zum Nussbaum“. Nabywcą była „Schlesische Immobilien-Aktiengesellschaft“. W październiku tego samego roku zakupił za cenę 24.000 marek niezabudowaną działkę przy Cretinstraße 36 o powierzchni 1.041 m2. Nie znalazłem niestety polskiegoodpowiednika tej ulicy. W kwietniu 1910 roku zatrudniony w browarze „zum Nussbaum” mistrz piwowarski Alfred Scheunert, wstąpił do Niemieckiego Związku Mistrzów Piwowarstwa i Słodownictwa. W tym okresie Harmann Raupach musiał popaść w poważne kłopoty finansowe.

[Piwowar]

Browar Raupacha funkcjonował jako GmbH, czyli spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Równolegle do tej firmy powstała w 1911 roku spółdzielnia z ograniczoną odpowiedzialnością o nazwie „Genossenschaftsbrauerei zum Nussbaum eGmbH”. Firma Raupacha mieściła się pod adresem Schmiedebrücke 20, natomiast spółdzielnia podawała jako adres ulicę Kleczkowską 33. Wygląda na to, że spółdzielnia przejęła browar oraz cały dobytek ruchomy, aby firma mogła w dalszym ciągu funkcjonować.

[Piwowar]

Na dzień 1 grudnia 1913 roku ustalono w imieniu wierzycieli termin licytacji na działki położone przy ulicy Kuźnczej 20 i kotlarskiej 16. Ponieważ cały inwentarz należał do spółdzielni „zum Nussbaum”, obiektem licytacji były tylko należące do Hermanna Raupacha nieruchomości, których wartość oszacowano na 465.000 oraz 330.000 marek. Należy tutaj dodać, że w tym okresie Raupach winien był bankowi z Lipska pół miiona marek, poza tym handlarzowi chmielem z Norymbergi 60.000 marek i około 80.000 marek jeszcze jednej osobie, której nazwisko nie jest mi znane. Nie wiem też czy byli to wszystcy wierzyciele.

[Piwowar]

Browar Nussbaum prosperował w rękach nowej spółdzielni bardzo dobrze. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej jego produkcja wynosiła około 28.000 hl piwa rocznie. Za produkcję odpowiedzialny był mistrz piwowarski Wilhelm Böhm. Aby zapewnić klientom zawsze dobrze wyleżakowane w niskich temperaturach piwo, w 1914 roku zainwestowano w drugą chłodziarkę firmy Linde, W 1915 roku członkiem zarządu spółdzielni został restaurator Otto Biedermann. Spółdzielni udało się przetrwać trudne lata wojenne i w 1921 roku wypłacono członkom pięć procent dywidendy, plus siedem marek zwrotu za każdy sprzedany hektolitr piwa. Spółdzielnia posiadała w tym czasie 107 członków, którzy udzielili się łącznym kapitałem 247.500 marek.

[Piwowar]

Dnia 30 czerwca 1921 roku zmieniono formę działana firmy ze spółdzielni z ograniczoną odpowiedzialnością, na spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. Kapitał spółki wynosił 300.000 maek. W jej zarządzie zasiedli dyrektor techniczny Wilhelm Böhm oraz właściciel restauracji Franz Köhler. Prokurentem obrany został dyrektor działu kupieckiego Hermann Douglas. Wszystcy trzej panowie pełnili równocześnie funkcję likwidatorów dotychczasowej spółdzielni.
Zebranie generalne spółki „Brauerei zum Nussbaum G. m. b. H“ z 10 lipca 1922 roku postanowiło podwyższyć kapitał spółki z 300.000 na 1000.000 marek.